Details van de legers:

• Toestand Belgisch leger ten tijde van augustus 1914
• Toestand Belgisch leger ten tijde van mei 1940
• Toestand Duits leger ten tijde van meidagen 40

Gesneuveldenlijsten:

Geschiedenis Koninklijke Buskruitfabriek Cooppal te Wetteren.

Het domein waarover dit stukje Wetterse geschiedenis handelt, is gelegen op het grondgebied van Overschelde. Het terrein stond vroeger in het Wetterse bekend als de buskruitfabriek Cooppal of ook wel het Poerkot. Later veranderde de naam van de firma in Omnichem en heden moet je al zoeken naar oudere mensen wil men nog volk tegenkomen die weet dat daar een buskruitfabriek heeft gestaan. Omnichem werd ondertussen op zijn beurt opgenomen in een grote Japanse chemische groep Ajinomoto en bestaat dus op zijn beurt in feite als aparte naam niet meer.

De koopman Jan - Frans Cooppal kocht het domein en bijhorende kasteel in 1778 omdat hij er een buskruitfabriek wou oprichten. Eerder was in Gent reeds de toelating voor dergelijke activiteiten te starten op Gents grondgebied, geweigerd. De lokatie op Wetteren was ideaal omdat het een vrij afgelegen gebied betrof met weinig directe bewoning in de omtrek. De Buskruitfabriek startte zijn activiteiten in 1779 met 4 poermolens. Het bedrijf voerde reeds van in het begin buskruit uit naar Dunkerque in Frankrijk via de haven van Oostende. Nog later werd er buskruit geproduceerd om te transporteren naar Amerika. (originele affiche, Collectie Daniel Demol)

In 1785 volgde er een grote bestelling van de Oostenrijkse regering.

Tussen 1787 en 1791 volgden nog gelijkaardige grote Oostenrijkse bestellingen, vooral te wijten aan de Brabantse omwenteling en de voorbereidingen van een naderende oorlog met Frankrijk.

In 1792 werd de Oostenrijkse-Franse oorlog beslist in het voordeel van Frankrijk en de fabriek werd hierbij gedeeltelijk vernield bij verschillende Franse invallen.

In 1796 sloot de fabriek onder de Franse bezetting zelfs de deuren. Dit zou duren tot 1815.

In 1806 overleed de stichter van de fabriek en hij werd deze opgevolgd door zijn zoon, Pieter Frans Cooppal. Op 16 november 1815 kreeg deze samen met zijn vennoot Phillippus Jozephus Vermoeien, van het op dat moment nieuw gestichte Koninkrijk der Nederlanden, de toelating de fabriek opnieuw op te starten. De Nederlanders werden vanaf dat moment dan ook meteen de grootste klant.

Vanaf 1828 startte de loopbaan van Constantin Van Cromphout binnen de buskruitfabriek. Hij zou er werken tot zijn dood in 1879. Vanaf 1842 wordt hij er directeur van de fabriek. Gelijktijdig was hij ook vanaf dat jaar gemeenteraadslid en Schepenen in Wetteren. In de periode 1873 tot 1879 was hij er zelfs Burgemeester. Naast deze functies voor de gemeente Wetteren was hij ook in 1853 en vanaf 1866 tot zijn dood in 1879 Volksvertegenwoordiger voor het arrondissement van Dendermonde.

Vanaf 1830 samengaand met de Belgische onafhankelijk begint ook deze fabriek aan een bloeiperiode. Vooral omdat de fabriek ook zeker voor België van staatsbelang was.

Reeds in 1837 werd er via de fabriek een spaarkas opgericht voor de arbeiders wat zeker in die industriële tijdgeest nog niet courant in gebruik was.

In 1838 kocht de ondertussen 76 jarige Pieter Frans Cooppal zijn vennoot uit en werd alleen eigenaar van de buskruitfabriek. Na zijn dood in 1842 kwam de ganse fabriek in handen van zijn enige dochter, Mimi Cooppal en haar echtgenoot Theodoor Teichman. Zijn dochter droeg het bestuur van de firma over aan de Heer Van Cromphout en onder zijn bestuur kent de firma een enorme bloei.

Schets van de site anno 1840 (Bron: Replica)

De fabriek had weldra wereldfaam en in 1847 kreeg ze van Leopold I de titel "Koninklijke" toegekend. De hoofdproductie bestond toen uit de aanmaak van Buskruit en Ether. De Ether productie vond trouwens niet plaats op hetzelfde terrein maar op de site aan de overzijde van de huidige Cooppallaan, rechterover het kasteel.

Geleidelijk aan werden vanaf 1857 de paardenkracht vervangen door stoommachines. Rond deze periode stelde de fabriek ongeveer 250 mensen te werk.

Vanaf 1870 werd er ook opnieuw buskruit verkocht aan Frankrijk dat voorheen aan de oorsprong lag dat de fabriek tussen 1792 en 1815 deels werd gesloopt en verplicht werd zijn activiteiten te stoppen.

In 1872 wordt een aanzienlijk perceel aangekocht door de firma Cooppal gelegen tussen de huidige Beerstoppelweg en de Stooktestraat. Oostelijk van dit terrein lag nog een terrein met een woonhuis, bijgebouwen en een windmolen, allen eigendom van de familie De Clercq.

Door de toch courant voorkomende ongelukken (lees ontploffingen) met in het algemeen rampzalige en dodelijke gevolgen, beslisten de eigenaars en bestuurders van de toenmalige buskruitfabriek in 1876 tot het oprichten van een Wezengesticht voor het opvang van wezen ontstaan uit de eigen fabrieksactiviteiten.

Al vrij snel volgden de eerste plannen voor de bouw van een kapel, een woning voor de aalmoezenier en een weeshuis met slaapzaal en klaslokalen. De bouw start vrij kort na het nemen van de beslissing op het eerder in 1872 aangekochte terrein tegen de Beerstoppelweg.

Als eerste werden de kapel (1) en de aalmoezenierswoning (2) gebouwd. Deze werken werden direct gevolgd door de bouw van het weeshuis (3). In daaropvolgende jaren zouden nog in 1886 6 klaslokalen (4) bijgebouwd worden. In 1898 volgde dan nog een slaapzaal voor volledig geïnterneerden (5), een werkplaats voor houtbewerking (5) en ateliers voor kleermakerij en schoenmakerij (6).

Schets: Replica

Vanaf 1878 stelt de bisschop van Gent, Monseigneur Bracq voor de Broeders van Scheppers die zich op dat moment ontfermden over de opvoeding van jonge delinquenten in de gevangenis van Gent de leiding en de organisatie toe te kennen van de nog in opbouw zijnde Wezengesticht te Wetteren. De Broeders van Scheppers waren in dat opzicht vrij algemeen, en niet alleen in België, betrokken bij het geven van dergelijke steun binnen bestaande burgerlijke en militaire gevangenissen en hospitalen.

Dat de productie van buskruit niet zonder gevaren was mag toch blijken uit enkele oude artikels die terug te vinden zijn. Zo ging in 1880, circa 35 ton buskruit de lucht in met vrij rampzalige gevolgen. 13 werkhuizen werden vernield en er vielen tien doden te betreuren.

Na de ramp in 1880 werd ook beslist een gedeelte van de productie te verhuizen naar een nieuwe tweede fabriek in Kaulille (Limburg) op een zeer afgelegen terrein van 200 hectares groot. De fabriek in Kaulille specialiseerde zich ook op rookloos buskruit. Zwart buskruit creëerde bij gebruik vrij veel rook wat op zijn beurt sterk storend was omdat hierdoor artillerie vrij vlot kon gespot worden door de vijand. Het rookloze buskruit was eerder bruinkleurig in plaats van zwart.

Foto site Kaulille vanuit de lucht (Le Soir Illustré - 1928)

In de fabriek te Wetteren werd gewoon verder de zwarte poeders gemaakt. Daarnaast werd ook de klemtoon gelegd op de productie van ether. De fabriek in Wetteren was op dat moment voor de productie hiervan een van de toonaangevende firma's in de wereld, enerzijds omwille van de afgeleverde kwaliteit en anderzijds omwille van de productiecapaciteit. Deze ethers konden enerzijds verder gebruikt worden als basisstof voor anderen interne productie (allicht springstoffen). Anderzijds werd het ook massaal gevraagd voor de zijde-industrie.

Schets van de Cooppallaan, Schelde en het kasteel (nog zonder de zijbeuken) officieel volgens de bron anno 1880 maar allicht correcter rond 1890. 1880 is vrij onlogisch als je weet dat de graafwerken voor het rechttrekken van de Schelde alhier pas aanvang namen in 1882. (Schets: Replica)

Vanaf 1890 werden de vroegere molenstenen vervangen door gietijzeren pletrollen, allen door stoommachines aangedreven.

In 1891 konden de werknemers bij hun bedrijf lenen voor het bouwen van hun woning aan een toen zeer gunstige intrest van 4%. Banken weigerden allicht vrij courant leningen aan werknemers van dergelijke risicohoudende jobs. Analoog bleef het een probleem dat geen enkele verzekeringsmaatschappij bv een levensverzekering wou toekennen aan arbeiders van een dergelijke fabriek. Dit was toendertijd een algemene regel voor industrie zoals deze. Daarom dat de opvang van wezen zoals deze werd voorzien in het Sint Barbara-instituut zeker een meer dan welkome tegemoetkoming was in geval van tegenspoed.

Vanaf 1894 kwam er een pensioenkas en werden er jaarlijks extra (risico)premies uitbetaald.

In 1901 koopt de congregatie van de Broeders van Scheppers het terrein oostelijk van het reeds gebouwde Wezengesticht waar op dat moment nog een woonhuis, bijgebouwen en een windmolen staan. Vrij kort na de aankoop wordt de bijhorende houten staakmolen geschikt voor het malen van koren gesloopt. Deze windmolen was in zijn bestaan al 3x verplaatst wegens het verloop van het tracé van de nabijgelegen Schelde.

Rond 1901 was het terrein van de fabriek ongeveer 18 hectaren groot en werkten er ongeveer 150 man.

Toch deed er zich ook in datzelfde jaar op de fabriek nog een zware explosie voor die ook de pers in het buitenland haalde. Op maandag 29 juli 1901 om 8u30 deed zich een explosie voor van 300 kg zwart buskruit in één van de maalmolens. Hierbij kwamen 5 arbeiders om het leven. 2 waren op slag dood en 3 anderen overleden vrij kort nadien aan hun verwondingen.

De explosie had enkel 1 geïsoleerde poedermolen getroffen die volledig werd vernield. De explosie deed zich om een onbekende reden voor bij het afzeven van 300 kg zwart buskruit.

Al deze poedermolens waren individueel opgesteld zodat ze elkaar bij een explosie niet zouden kunnen aansteken. Ook waren ze zodanig opgesteld op het terrein dat bij een explosie de drukgolf zich zoveel mogelijk verticaal zou voortplanten. Alle horizontaal wegvliegdende brokstukken dienden zoveel mogelijk opgevangen te worden door voorziene grondtaluds en de bijhorende aanplantingen. Het zinken dak werd steeds zodanig bevestigd dat dit als eerste zou toelaten een drukgolf zijn weg naar buiten te laten vervolgen. Er werden brokstukken van het gebouwtje teruggevonden tot 1 km van het gebouwtje zelf verwijderd.

Een luchtfoto uit 1928 toont duidelijk de site waar de Ether productie plaatsvond tussen huidige scholencomplex Scheppersinstituut (vroegere St Barbara-instituut) en de hoofdweg Cooppallaan (toenmalige Beerstoppelweg) met aan de overzijde de gekende terreinen met het kasteel en de eigenlijke buskruitfabriek. (Foto: Le Soir Illustré - 1928)

Luchtfoto rond hetzelfde tijdstip 1928 met ditmaal nogmaals de site van de buskruitproductie met vooraan het kasteel, links achter het kasteel het nog bestaande gedeelte van het park van het kasteel en rechts op hetzelfde terrein, de buskruitproductie. (Foto: le Patriot Illustré - 1928)

In 1926 ontstond de productie van jachtpatronen.

In 1928 was de buskruitfabriek het toneel van de viering van 150 jaar Poudrerie Royale de Wetteren

Van deze gelegenheid bestaan nogal wat foto's van de herdenking en het bezoek van hoog geplaatst volk. Zo was er de aanwezigheid van troonopvolger en toen nog Prins Leopold III. Hieronder vindt u een bloemlezing van foto's die zowel te vinden waren in een apart foto-artikel in "Le patriot Illustré" en "Le Soir Illustré".

De ontvangst van het prinselijk gezelschap

In 1931 werd de productie in Wetteren nogmaals uitgebreid met de productie van veiligheidslonten.

Van 1933 tot 1939 vervaardigde men vrij veel verpakkingsmateriaal maar gelijktijdig werd opnieuw volop overgeschakeld op de productie van TNT.

Tijdens de Duitse bezetting WO II mag het belang van de buskruitfabriek op militair gebied ook direct duidelijk zijn. Meteen toen hier na 22 mei 1940 de slag om Bruggenhoofd Gent en de Scheldestelling was beslecht, trokken al vrij vlug Duitse troepen in de richting van de buskruitfabriek. Direct na de bezetting van Wetteren in mei 1940, werd de site gebruikt als Duitse militair gebied. Er is dan ook zeer weinig gekend van wat er met de site is gebeurd tijdens de bezetting zelf.

Duitse veldkeukens op weg naar de buskruitfabriek na de strijd om Bruggenhoofd Gent in de meidagen '40 - Foto: Replica

In de jaren '60 veranderde de "Poudreries Réunies de Belgiques" (PNB) van naam en werd dit de firma Omnichem.

Eind jaren '80 werd het afgescheiden van Recticel en verkocht aan het Japanse Ajinomoto. De productie van buskruit was toen al geruime tijd gestopt. De laatste aan buskruit gelinkte productie was deze van jachtpatronen (cartouches). De in die periode nog gebruikte springstoffen werden sinds eind jaren '80 al niet meer op de site zelf geproduceerd maar aangekocht bij derden.

Bronnen:

• Wettherania 1882-1982: Daniel De Mol.
• Wikipedia - Koninklijke buskruitfabriek Cooppal.
• De Poerfabriek van Wetteren: Het Nieuwsblad 18 november 2008 - M. Poelman
• L'Illustration Europieenne - 4 Aug 1901 - L'Exploision de la Poudrerie Royale de Wetteren
• Le National Illustré - 4 Aug 1901 - Terrible explosion à la Poudrière royale de Wetteren
• Le Patriote Illustré - 1 Juillet 1928 - Le 150me anniversaire de la Poudrerie Royale à Wetteren
• Le Soir Illustré - 30 Juin 1928 - Le 150me anniversaire de la Fondation de la Poudrerie Royale à Wetteren.

Enkele restanten van de oude buskruitfabriek, heden nog aanwezig op de originele terreinen.

De mogelijkheid van het nemen van onderstaande foto's kwam er via een vlotte medewerking van Mr. Tony Haesen, de toenmalige site-verantwoordelijke van de fabriek Omnichem-Ajinomoto, waarvoor dank.

Achter de omheining ziet men een gelijkaardige structuur liggen. Het betreft een heuvel in het terrein. Op de rand van de heuvel ziet men in dit geval een gemetste baksteken boogvorm. Dit is één van de twee toegangen tot deze opslagplaats.

Tot op heden is mij zelfs niet 100% duidelijk of de twee gelijkaardige structuren die hieronder besproken worden wel dezelfde zijn die men kan zien vanaf de rand van de weg, mogelijks wel, mogelijks niet.

Er werd mij aangeraden laarzen te voorzien daar het terrein van de oude buskruitfabriek heden niet meer gebruikt wordt voor industriële activiteiten. De restanten liggen verdeeld in een beboste zone achter het huidige industriële terrein.

Op de achtergrond duiken twee heuvels op in het terrein. De rechter heuvel is de opslagplaatst die het langst is gebruikt. Deze deed dienst voor munitie tot ongeveer eind jaren '80. De productie was toen reeds lang beperkt tot jachtpatronen (cartouches). De linker opslagplaats was toen al zeker 10 jaar niet meer in gebruik.

Rechts nog een blik op de rechter opslagplaats. Opnieuw ziet men links van de heuvel zo een gemetste boogvormige toegang tot de opslagplaats. Vooraan nog de restanten van een omheining die nog apart voorzien was, heden is de draadversperring verdwenen.

Aan de andere kant van hetzelfde terrein vindt men nog een aantal vervallen structuren terug. Telkens volgens hetzelfde principe gebouwd, namelijk een bakstenen structuur omgeven met grondbermen.

Op de foto's hieronder ziet u de oude werkhuizen.

Juist achter deze werkhuizen lag het originele gebouw waar de goederen werden verpakt. U ziet er links een foto van zoals het er heden nog bijstaat in het bos. Rechts nog een foto uit betere tijden van hetzelfde gebouwtje. (Rechter foto: Replica)

Hoe u best uw waardevol erfgoed niet beschermt.

Toen de productie van munitie definitief gestopt werd (eind jaren '80), schonk het toenmalige Omnichem zijn volledig collectie oude (koperen) productiemachines voor munitie, aan de gemeente Wetteren. Deze zouden voor dit uniek waardevol archeologisch erfgoed, een definitieve tentoonstellingsplaats zoeken. Omdat niet meteen de ruimte beschikbaar was om deze machines uit te stallen voor het publiek, werden ze tijdelijk opgeslagen in een loods die toendertijd gebruikt werd door de gemeente Wetteren langs de kades van Wetteren (waar heden het nieuwe politiebureel en de brandweer gelegen zijn). Wat wel eens meer gebeurt bij dergelijke beloftes, is dat er van het vinden van een definitieve tentoonstellingsplaats voor het erfgoed, in de jaren nadien niets terecht kwam. Erger nog, toen enkele jaren later voor de bouw van de reeds vernoemde nieuwe brandweer- en politiekazerne, de fameuze loods moest wijken, is men in Wetteren plots elk spoor van het waardevolle erfgoed kwijtgeraakt. Sindsdien zijn alle machines vermist en niemand schijnt nog te weten waar ze gebleven zijn. Misschien moeten we het bijschrijven bij de Wetterse mysteries. Men zoekt hier ook al jaren naar een verloren paneel van een Gents schilderijtje.

Het terrein waar deze structuren zich heden nog bevinden maakt heden allemaal deel uit van het chemisch bedrijf Omnichem-Ajinomoto, gelegen langs de Cooppallaan te Wetteren.

De fotoreportage die u hierboven kunt zien, is gefotografeerd met medewerking van de firma Omnichem-Ajinomoto, waarvoor dank . Houdt er rekening mee dat dit een chemisch bedrijf is dat onderworpen is aan strenge veiligheidsregels om de terreinen te mogen betreden. Respecteer dan ook de regels en tracht de site niet te betreden zonder toelating van de firma.